Το δικαίωμα στη γη, στην στέγη και στην πόλη: σκέψεις, προτάσεις

(της Φ. Γεωργακοπούλου, ανεξάρτητης ερευνήτριας-αρχιτέκτονος)

‘’Αν οι εξώσεις προκαλέσουν ένα τεράστιο κίνημα τότε το κράτος θα αναγκαστεί να ανοίξει το ζήτημα της πρόσβασης στην κατοικία προς όλους. Θα αναγκαστεί επίσης να περιορίσει τις τράπεζες’’.

(ο D. Harvey στη διάλεξή του στο Χαροκόπειο, προσκαλεσμένος από τα Σεμινάρια Ριζοσπαστικής Γεωγραφίας στις 4/5/2015, http://syspeirosiaristeronmihanikon.blogspot.gr/2015/05/david-harvey.html)

Η χρηματιστικοποίηση της κατοικίας, πιο έντονη τα τελευταία χρόνια, επηρέασε την κατοικία και στην Ελλάδα. Παρά το μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης τελευταία έχουν ενταθεί οι πιέσεις στην κατοικία με αποτέλεσμα τα πρώτα ορατά σημάδια της χωροκοινωνικής σύγκρουσης: πλειστηριασμοί μέχρι και πρώτης κατοικίας και εξώσεις.

Ευάλωτες ομάδες πληθυσμού όπως:

• Μετανάστες/Πρόσφυγες
• Άστεγοι
• Μακροχρόνια άνεργοι
• Ρομά

αλλά και οι Επισφαλώς στεγαζόμενοι –όσοι διαμένουν σε ακατάλληλες κατοικίες που είναι ακόμα και επικίνδυνες, αλλά και όσοι λόγω οικονομικής αδυναμίας δεν έχουν ρεύμα/θέρμανση/νερό- κινδυνεύουν να μείνουν άστεγοι.

Το πρόβλημα φαίνεται εντονότερα στο κέντρο της Αθήνας αλλά και σε άλλες μεγάλες πόλεις και κατά καιρούς έχουν παρουσιαστεί κυρίως με αφορμή διαγωνισμούς διάφορες προτάσεις αντιμετώπισής του. Δημοτικά προγράματα ΕΣΠΑ,  δράσεις ΜΚΟ, αλληλέγγυων ομάδων, καθώς και της Εκκλησίας δεν αποτελούν λύση στο διογκούμενο πρόβλημα που τώρα είναι ευκαιρία να αντιμετωπιστεί πολιτικά.

Το μόνιμο αίτημα για παραχώρηση άδειων/σχολαζόντων από κληρονομιά ή εγκατάλειψη κατά προτεραιότητα δημοσίων κτιρίων επανέρχεται επιτακτικότερο από ποτέ. Παρ’όλα τα νομικά προβλήματα που συνοδεύουν τη συζήτηση, κρίνεται απαραίτητο να προωθηθεί η διαδικασία καθώς στις προαναφερόμενες ομάδες πληθυσμού επείγουσα είναι ή ανάγκη  στέγασης κυρίως για την πρώτη και τέταρτη κατηγορία.

Η Λ. Αμερική έχει να παρουσιάσει κάποια παραδείγματα από την σχεδόν 15ετή εμπειρία τους όπου μεταξύ άλλων:

• για τους μακροχρόνια ενοικιάζοντες θεωρήθηκε πως είχαν αποπληρώσει το ακίνητο στο οποίο διέμεναν
• όσοναφορά τις εγκαταλειμμένες /σχολάζουσες ιδιωτικές κατοικίες δόθηκε η δυνατότητα στους ιδιοκτήτες να δημιουργήσουν συνεταιρισμούς και να τις παραχωρήσουν με μικρό ενοίκιο καθώς η εναλλακτική θα ήταν η στοχευμένη κατάληψη

(από την παρουσίαση στο Αυτόνομο Στέκι στις 9/5/2015  των Μ. Sitrin-D.Azzellini συγγραφέων του ‘’They can’t represent us’’)

Μετανάστες/Πρόσφυγες

Καθοδηγούμενες επιλεκτικές καταλήψεις εγκαταλειμμένων δημοσίων κτιρίων όπως για παράδειγμα το κτίριο του πρώην Εφετείου στη Σωκράτους θα μπορούσε να αναδείξει το πρόβλημα και να επισπεύσει τη διαδικασία. Αρχικά θα μπορούσε να λειτουργήσει πιλοτικά το σχέδιο σε συνεργασία με τις τοπικές κοινότητες προέλευσης των μεταναστών καθώς το ζητούμενο δεν είναι η δημιουργία ενός ακόμη γκέτο στο κέντρο της πόλης αλλά μια συνολική αντιμετώπιση. Αυτό σημαίνει πως η ομάδα που θα στεγαζόταν θα έπρεπε από την αρχή να εμπλακεί στη διαδικασία μετατροπής του χώρου με κάθε μέσο και κυρίως πρακτικά συμμετέχοντας στην ανακαίνιση ή προσφέροντας με άλλους τρόπους, όσο δύσκολη αρχικά κι αν εμφανίζεται η προσπάθεια λόγω έλλειψης εκπαίδευσης. Η ύπαρξη σε μικρή απόσταση άτυπης αγοράς (στη Μενάνδρου) από και προς μετανάστες, συνηγορεί στη βιωσιμότητα του εγχειρήματος καθώς προσφέρει δυνατότητα απασχόλησης.

Αντίστοιχα και για την ομάδα των αστέγων όπου επιπρόσθετα θα ήταν χρήσιμη επικοινωνιακά η συμβολή του περιοδικού δρόμου της Σχεδίας.

Να σημειωθεί εδώ και η διαθεσιμότητα των προσφυγικών που τα μεγαλύτερα συγκροτήματά τους –όπως αυτά της Λ. Αλεξάνδρας και της Δραπετσώνας- έχουν υποστεί απόλυτη απαξίωση και υφίστανται τις εντονότερες πιέσεις που φτάνουν ως και την απειλή κατεδάφισής τους, ενώ αποτελούν σημαντικότατα δείγματα κοινωνικής μοντέρνας αρχιτεκτονικής που στην Ολλνδία και αλλού χρήζουν προστασίας και συνεχίζουν τη χρήσιμη ζωή τους.

Κρίσιμο παράγοντα για όλα τα παραπάνω αποτελεί η δημιουργία σύνδεσης του επαναδιαμορφωμένου κτιριακού αποθεματικού με τον χώρο της εργασίας. Για τον λόγο αυτό κρίνεται σκόπιμη η δυνατότητα ένταξης επαγγελματικών δραστηριοτήτων ώστε να αποφευχθεί η γκετοποίηση και να επιταχυνθεί η αυτοσυντήρηση των κτιρίων. 

Ειδικές ομάδες πληθυσμού όπως οι φοιτητές θα μπορούσαν να στεγαστούν σε εγκαταλειμμένες πολυκατοικίες, άδεια ξενοδοχεία, κτίρια πρώην στρατοπέδων και άλλες απαξιωμένες δομές που ανάμεσά τους δυστυχώς βρίσκονται και πρώην δομές υγείας.

Για να διευκολυνθούν οι νέοι επαγγελματίες  θα μπορούσαν να τους παραχωρούνται χώροι στα υπό αναδιαμόρφωση κτίρια με ευνοϊκούς όρους για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα δίνοντάς τους την ευκαιρία να στήσουν την επιχείρησή τους και παράλληλα αυξάνοντας τη ‘’βιοποικιλότητα’’ της συγκατοίκησης.

Σε όλα τα προαναφερόμενα εγχειρήματα αυτονόητη θεωρείται η συμμετοχή μηχανικών που θα επιβλέπουν τη διαδικασία οργάνωσης ενώ είναι μια ευκαιρία να συμμετέχουν και φοιτητές μηχανικοί κερδίζοντας πολύτιμη εμπειρία. Επίσης εδώ θα μπορούσαν να επανεργοποιηθούν και μακροχρόνια άνεργοι συμμετέχοντας στην παραγωγική διαδικασία αλλά και χρησιμοποιώντας την δεύτερη ευκαιρία επιμόρφωσης.

Για μια μελλοντική μεταρρύθμιση της στέγης: Βασικά σημεία

• διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου από τα κάτω
• προστασία των γειτονιών από τον εξευγενισμό
• διατήρηση και προτεραιότητα του  κοινωνικού χαρακτήρα έναντι ιδιωτικών συμφερόντων
• αναδιανομή

Το κράτος θα έπρεπε να έχει το δικαίωμα να παρεμβαίνει στη ρύθμιση τιμών της αγοράς και να προδιαγράφει χρήσεις.

Σε θεσμικό επίπεδο η επενεκκίνηση του πρώην Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας σε νέα κατεύθυνση Κοινωνικής Κατοικίας κρίνεται σημαντική. Επί της ουσίας και με δεδομένες τις νέες διαμορφωμένες κοινωνικές ανάγκες θα μπορούσαν να διερευνηθούν νέες μορφές συλλογικής κατοίκησης αξιοποιώντας εμπειρία από άλλες χώρες.

Με δεδομένη την πρόοδο της τεχνολογίας κατασκευών θα μπορούσε να δοθεí έμφαση στην προκατασκευή αλλά και να ληφθούν υπόψη οι διαρκώς διευρυνόμενες δυνατότητες της τρισδιάστατης εκτύπωσης. Για παράδειγμα ήδη η ΙΚΕΑ κατασκευάζει κατοικίες από προκατασκευασμένα τμήματα που μεταφέρονται ακριβώς όπως και τα έπιπλά της, δλδ σε επίπεδες συσκευασίες, και συναρμολογούναι στο εργοτάξιο. Πρόσφατα παρουσίασε και μια πρόταση αυτόνομης ενεργειακά κατοικίας έκτακτης ανάγκης που αφορά θύματα φυσικών και ανθρώπινων καταστροφών. Και οι δυο τομείς θεωρούνται ταχύτατα αναπτυσσόμενοι έτσι ώστε να μπορούν να αποτελέσουν νέο γνωστικό αντικείμενο σε σχολές και στη συνέχεια νέο επαγγελματικό πεδίο.

Συγκροτήματα κατοικιών που εύκολα μεταφέρονται, στήνονται και αποσυναρμολογούνται θα μπορούσαν να διευκολύνουν τη μετακίνηση πληθυσμών όπως οι Ρομά που διατηρούν σε μεγάλο βαθμό το νομαδικό χαρακτήρα τους.

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να συζητηθεί και η δυνατότητα ενσωμάτωσης αστικών κήπων και μικρής έντασης καλλιεργειών στον ιστό της πόλης, πρακτική που έχει ήδη δώσει σημειακά ικανοποιητικά δείγματα γραφής αλλά δεν έχει αναγνωρισθεί/προβλεφθεί θεσμικά. Παρά τις δεύτερες σκέψεις που έχουν να κάνουν με την πιθανή επιβάρυνση προϊόντων τέτοιων καλλιεργειών ανάλογες επεμβάσεις πέρα από το θετικό αποτέλεσμα (περισσότερο πράσινο στην πόλη, ευκαιρία εκπαίδευσης/αναψυχής ομάδων πληθυσμού όπως παιδιά και ηλικιωμένοι, αισθητική αναβάθμιση), δυνητικά αποτελούν και ένα νέο πεδίο πειραματισμού και απασχόλησης.